Η αυξημένη παραγωγή αποβλήτων του κατασκευαστικού κλάδου έχουν δημιουργήσει ανάγκες για εγκαταστάσεις ανάκτησης και για εξεύρεσης περιοχών απόθεσης, με συχνή ωστόσο την ανεξέλεγκτη απόρριψή τους στο προαστιακό περιβάλλον.
Του δρ. Ξ. Σπηλιώτη και της δρ. Δ. Κασιτεροπούλου*
Η ανάγκη αφενός να μειωθεί η χρήση μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων και αφετέρου να ελαχιστοποιηθούν οι αρνητικές επιπτώσεις της παραγωγής και της διαχείρισης των αποβλήτων του κατασκευαστικού τομέα, έχει προκαλέσει ένα συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ανακύκλωση. Για το λόγο αυτό αποτελεί πρόκληση η ανάκτηση ενός ποσοστού των αποβλήτων και η επαναεισαγωγή τους στην παραγωγική διαδικασία με τη μορφή προϊόντων ή δευτερογενών πρώτων υλών.
ΑΕΚΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ
Οι κυκλικές δημόσιες συμβάσεις μπορούν να οριστούν ως «οι διαδικασίες με τις οποίες οι δημόσιες αρχές προμηθεύονται αγαθά ή αναθέτουν έργα και υπηρεσίες που επιδιώκουν να συνεισφέρουν σε κλειστούς κύκλους ενέργειας και υλικών εντός των αλυσίδων εφοδιασμού, ενώ παράλληλα ελαχιστοποιούνται ή/και αποφεύγονται οι αρνητικές περιβαλλοντικές συνέπειες και η δημιουργία αποβλήτων καθ’ ολόκληρο τον κύκλο ζωής τους» [1].
Οι κυκλικές δημόσιες συμβάσεις μπορούν να διαδραματίσουν βασικό ρόλο στην κυκλική οικονομία, και για το λόγο αυτό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενθαρρύνει τον ρόλο αυτό μέσω δράσεών της στις Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις (ΠΔΣ), δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση σε συναφείς πτυχές όπως είναι η ανθεκτικότητα και η δυνατότητα επισκευής, ενώ δίνει και το παράδειγμα στις δικές της προμήθειες [2].
Το 2016 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε νέα κριτήρια για οικολογικές δημόσιες συμβάσεις, μεταξύ άλλων και για τα κτίρια γραφείων και τους δρόμους. Τα κριτήρια αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τις δημόσιες αρχές προαιρετικά και συμπεριλαμβάνουν απαιτήσεις σχετικές με την κυκλική οικονομία. Επίσης ενθαρρύνεται η χρήση ανακυκλωμένων υλικών για την κατασκευή δρόμων και κτιρίων. Και δεδομένου ότι οι δημόσιες συμβάσεις αφορούν μεγάλο κομμάτι της ευρωπαϊκής κατανάλωσης, η συμπερίληψη απαιτήσεων για την κυκλικότητα στις προμήθειες των δημόσιων αρχών θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη μετάβαση προς μια κυκλική οικονομία [3].
Η θέσπιση πράσινων κριτηρίων για δημόσιες συμβάσεις αγαθών και υπηρεσιών συνδέεται με την ύπαρξη ειδικού νομοθετικού πλαισίου σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος, εκκινώντας από τα έργα και τις μελέτες και καταλήγοντας στην προώθηση του αειφορικού σχεδιασμού και της ανάπτυξης.
Προς την κατεύθυνση αυτή προβλέπεται η τήρηση της διαδικασίας περιβαλλοντικής αδειοδότησης έργων και δραστηριοτήτων σύμφωνα με ένα πλέγμα διατάξεων [4], καθώς και η προώθηση πράσινων βιώσιμων πρακτικών όπως είναι η απονομή του οικολογικού σήματος [5] της ΕΕ (EU Ecolabel) για προϊόντα και υπηρεσίες. Επιπλέον, υποστηρίζεται η εφαρμογή των Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης [6] στις επιχειρήσεις (Οικολογική διαχείριση και έλεγχος της ΕΕ – EMAS).
Η ανάκτηση και χρήση ανακυκλωμένων υλικών, όπως αδρανών προσμειγμάτων από απόβλητα εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων (ΑΕΚΚ), συμβάλει στην ανάπτυξη της αγοράς δευτερογενών υλικών, η οποία αποτελεί βασική κατεύθυνση της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας [7], του νέου Ευρωπαϊκού Σχεδίου Δράσης για την Κυκλική Οικονομία, καθώς και των εθνικών στόχων της Ελλάδας για την κυκλική οικονομία.
Στο πλαίσιο αυτό και σε συμφωνία με τις διεθνείς τάσεις και τις εθνικές δεσμεύσεις, αποτελεί καίρια επιδίωξη το εξής: τα αδρανή υλικά που χρησιμοποιούνται για τα δημόσια έργα και τα κτίρια να προέρχονται από ανακτώμενα αδρανή υλικά των ΑΕΚΚ, σε ένα μικρό αρχικά ποσοστό (15%) που βαθμιαία θα αυξάνεται, όσο η οικονομία βελτιώνεται.
Η προμήθεια των ανακτώμενων αδρανών υλικών θα πραγματοποιείται μόνο από τις μονάδες επεξεργασίας ΑΕΚΚ, οι οποίες υπάγονται σε συλλογικά συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης (ΣΣΕΔ) ανά την επικράτεια. Για την επίτευξη του στόχου αυτού είναι απαραίτητη η θέσπιση τεχνικών προδιαγραφών για τα αδρανή υλικά που εξέρχονται από τις μονάδες επεξεργασίας ΑΕΚΚ, σε εθνικό επίπεδο [8].
ΑΝΑΚΥΚΛΩΜΕΝΑ ΑΔΡΑΝΗ
Τα ανακυκλωμένα αδρανή υλικά χρησιμοποιούνται κυρίως:
α) Σε δομικά έργα (κατασκευή δομικών έργων, περιβαλλοντικές αναπλάσεις σε ανενεργά λατομεία, επιχωματώσεις, σκυρόδεμα χαμηλής αντοχής).
β) Στην κατασκευή δρόμων και σιδηροδρόμων.
Τα ανακυκλωμένα αδρανή υλικά, όπως και τα φυσικά αδρανή υλικά, διαφοροποιούνται ως προς τα χαρακτηριστικά τους. Συνεπώς, σύμφωνα με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους, καθώς και σύμφωνα με τη συμπεριφορά τους (ως συνάρτηση παραγόντων όπως είναι η μηχανική αντοχή, η αντοχή σε κύκλους ψύξης – απόψυξης κλπ.), τα ανακυκλωμένα αδρανή υλικά κρίνονται ως περισσότερο ή λιγότερο κατάλληλα για μία συγκεκριμένη χρήση.
Όσον αφορά την πηγή προέλευσής τους, αυτή δεν αποτελεί σημαντικό παράγοντα: Η εισαγωγή της χρήσης της σήμανσης CE για τα δομικά υλικά, καθώς και η δημοσίευση εναρμονισμένων προτύπων για τα αδρανή υλικά, αποκλείει τον παραδοσιακό διαχωρισμό των αδρανών υλικών ανάλογα με την πηγή προέλευσής τους, θέτοντας ως μοναδικό κριτήριο αξιολόγησης τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα εκατέρωθεν αντικατάστασης χωρίς διάκριση ανακυκλωμένων και φυσικών αδρανών υλικών.
ΑΝΑΚΤΗΣΗ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΠΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ
Η ανάκτηση αποβλήτων βασίζεται στην εφαρμογή συγκεκριμένων κριτηρίων αποχαρακτηρισμού των αποβλήτων. Η αξιολόγηση της ποιότητας του τελικού προϊόντος (σύμφωνα με τα προαναφερθέντα εναρμονισμένα πρότυπα) αποτελεί ένα θεμελιώδες στάδιο προκειμένου να διασφαλιστεί η συμμόρφωση με τα προαναφερθέντα κριτήρια αποχαρακτηρισμού τους.
Η δημιουργία του νέου προϊόντος μπορεί λογικά να προσδιοριστεί τη στιγμή που το υλικό συμμορφώνεται με ορισμένα πρότυπα ποιότητας (που ορίζονται από το σχεδιαστή ή από συγκεκριμένες προδιαγραφές), ανάλογα με την προβλεπόμενη χρήση.
Η συμμόρφωση με τα συγκεκριμένα πρότυπα πρέπει να εξασφαλίζεται με έλεγχο όλων των σταδίων της διαδικασίας ανάκτησης: με διαχείριση των εισερχόμενων αποβλήτων, με έλεγχο της παραγωγικής διαδικασίας και των εφαρμοζόμενων τεχνολογιών, καθώς και με συμμόρφωση των τεχνικών χαρακτηριστικών του προϊόντος με τις απαιτήσεις.
Η οικοσυμβατότητα των ανακυκλωμένων αδρανών υλικών και η επιρροή τους στον ανθρωπογενή παράγοντα θα πρέπει επίσης να ελέγχεται (στο πλαίσιο του αποχαρακτηρισμού του αποβλήτου) μέσω δοκιμών εκπλυσιμότητας και άλλων κατάλληλων δοκιμασιών, σύμφωνα με τα υφιστάμενα πρωτόκολλα.
ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ
Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Ένωση Παραγωγών Αδρανών UEPG (Union Europeenne des Producteurs de Granulats), η παραγωγή αδρανών υλικών στην ΕΕ των 28 και στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ, στην οποία ανήκουν η Ελβετία, η Ισλανδία, το Λιχτενστάιν και η Νορβηγία) ήταν 3,07 δισεκατομμύρια τόνοι (bnt) το 2018, κάτι που μεταφράζεται σε ευρωπαϊκή μέση ζήτηση 6 τόνων κατά κεφαλήν ετησίως [9].
Η παραγωγή δευτερογενών αδρανών υλικών, ανακυκλωμένων και επαναχρησιμοποιούμενων, αντιπροσωπεύει το 10,6% της συνολικής παραγωγής στην ΕΕ και στις χώρες της ΕΖΕΣ. Σε εθνική βάση, η Γαλλία προηγείται με 27%, ακολουθούμενη από το Ηνωμένο Βασίλειο με 26%, από τις Κάτω Χώρες (Ολλανδία, Βέλγιο και Λουξεμβούργο) και τη Μάλτα με 24% η καθεμία, και από το Βέλγιο με 21%. Το ποσοστό στην Ελλάδα είναι στο 2,3% με στοιχεία του 2018.
ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΙΝΗΤΡΑ
Όπως γίνεται αντιληπτό, τα περιθώρια βελτίωσης στην ελληνική αγορά είναι μεγάλα, και μπορούν να υπάρξουν κίνητρα και αντικίνητρα για την ανάπτυξη αυτής της δευτερογενούς αγοράς αδρανών υλικών.
Η χαμηλότερη τιμή είναι σημαντικό κίνητρο για την επιλογή του ανακυκλωμένου προϊόντος. Η τιμή των ανακυκλωμένων αδρανών υλικών εξαρτάται από τις τοπικές αγορές, αλλά είναι συχνά 20% χαμηλότερη από την τιμή των φυσικών αδρανών.
Θετικό είναι το γεγονός ότι υπάρχει υψηλή ζήτηση αδρανών υλικών για εφαρμογές που απαιτούν χαμηλότερης ποιότητας υλικά. Υπολογίζεται ότι περίπου το 40% της συνολικής ζήτησης για αδρανή υλικά στην Ευρώπη αφορά τέτοιου είδους εφαρμογές, ιδιαίτερα στην κατασκευή και στη συντήρηση των υποδομών.
Θα πρέπει επίσης να πούμε ότι η εγγύτητα των εγκαταστάσεων ανακύκλωσης σε αστικούς οικισμούς επηρεάζει σημαντικά το κόστος μεταφοράς, με την τελική τιμή του ανακυκλωμένου υλικού να υπερτερεί σε σχέση με την τιμή των φυσικών υλικών.
Ένα από τα κύρια εμπόδια για την ανάπτυξη της βιομηχανίας ανακύκλωσης των ΑΕΚΚ είναι η προκατάληψη της αγοράς όσον αφορά τη χρήση των ανακυκλωμένων αδρανών υλικών, λόγω της προέλευσής τους. Η εξάλειψη των προκαταλήψεων των χρηστών, προϋποθέτει ενίσχυση και εφαρμογή των υφιστάμενων κριτηρίων, σύμφωνα με την Οδηγία 2008/98/ΕΚ, για τον αποχαρακτηρισμό αποβλήτων.
Για να παραχθούν καλής ποιότητας ανακυκλωμένα αδρανή, τα οποία να μπορούν να συγκριθούν από άποψη τεχνικής συμπεριφοράς με τα λατομικά προϊόντα, θα πρέπει να υιοθετηθούν σύγχρονες τεχνολογίες στην επεξεργασία των ΑΕΚΚ. Αυτές οι τεχνολογίες είναι διαθέσιμες με τη μορφή είτε κινητών μονάδων επεξεργασίας που μπορούν να εγκατασταθούν επιτόπου, είτε ειδικών σταθερών μονάδων ανακύκλωσης.
Βιβλιογραφία
[1] Public Procurement for a Circular Economy, European Commission, 2017. [2] Ανακοίνωση COM(2015) 614 final της Ευρωπαϊκής Επιτροπής “Το κλείσιμο του κύκλου – Ένα σχέδιο δράσης της ΕΕ για την κυκλική οικονομία”. [3] Έκθεση της ΕΕ COM(2017) 33 final σχετικά με την υλοποίηση του σχεδίου δράσης για την κυκλική οικονομία. [4] http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=804&language=el-GR [5] http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=521&language=el-GR [6] http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=520&language=el-GR [7]https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:b828d165-1c22-11ea-8c1f-01aa75ed71a1.0001.02/DOC_1&format=PDF [8] ΦΕΚ Τεύχος B’ 466/08.02.2021 [9] https://uepg.eu/
*Ο κ. Ξ. Σπηλιώτης είναι καθηγητής και η κ. Δ. Κασιτεροπούλου είναι επίκουρος καθηγήτρια, στο Τμήμα Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, καθώς και μέλη του διδακτικού προσωπικού του Εργαστηρίου Χημικής Τεχνολογίας Επιστήμης & Μηχανικής Συμπεριφοράς Υλικών.
